Kazakh Tourism ұлттық компаниясының мәліметінше, Қазақстан соңғы 5 жылда әлемдік туризм картасында эко-демалыс орны ретінде белгіленіп келеді. Мысалы, британиялық саяхатшылар қоғамы елімізді 2020 жылғы ТОП-5 эко-демалыс орны тізіміне енгізген. Қазақстанда жалпы 10 мемлекеттік табиғи қорық, 14 ұлттық саябақ, 7 табиғи резерват, 50 қорықша, 5 қорғалатын аймақ, 6 ботаникалық бақ, 1 дендрологиялық парк пен 25 мемлекеттік табиғат ескерткіші бар. Олардың әрқайсысы өз алдына жеке-дара сұлу әрі әсем. Әр өңірде өзіне тән тарихи, мәдени, курорттық мекен бар. Бірақ осыншама ұлан-ғайыр далада әлі де сыры ашылмаған, таңғажайып тарихи, ерекше орындар да жетіп артылады.
Бұл мақалада тасын түртсең тарихы сайрап қоя беретін Төлеби ауданындағы туристерге мәлім де беймәлім тарихи орындар мен ескерткіштер жайындай баяндамақпыз.
ҒАЙЫП ЕРЕН-ҚЫРЫҚ ШІЛТЕН - Ленгір қаласынан 10 шақырымдай жерде орналасқан әулиелі орын. Ол жайында ел арасында аңыз көп. Қазығұрттың басына тоқтаған Нұх пайғамбардың кемесімен байланыстырыла айтылатын Әулие Ғайып Ерен-Қырық Шілтен халық ауыз әдебиеттерінде, батырлар жырында, көптеген діни кітаптарда адамдарға септігі тиген әулие, тылсым күш иесі ретінде сипатталады. Әсіресе, әулие «МұңлықЗарлық», «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Көрұғлы» жырларында көп айтылады. Аталған жырларда бұл Ислам дінімен ұштаса келген алғашқы элемент екенін бағамдау қиын емес. Қырық Шілтен (яки Иран-Ғайып) ең алдымен Хорезм, Орта Азияда туады, шеті Түркістан, Тараз. Соның бір жағы ертедегі Шашты Әзиз, Қорқыт культімен байланысты болған. Толстов өзінің «Древний Хорезм» деген еңбегінде «Қырық Шілтен» (Риджал ӘлҒайып) кейін софылық (исмайлизм) культіне айналған Мазхаб болған, олар Орта Азияда қырық- қырықтан ұйысып, ресми дінмен, саяси тәртіппен жасырын күрескен. Өздерінің құпия орындайтын салттары болған. Шілтендердің бастығы яктан, төрт құтыбын Полус деген. Иран шілтендері өздерін жетіпір деп атаған дейді. Шілтен - шырақшы деген сөз. Үлкен мазар, обаларды мекендеген. Толстовтың ойынша, шілтендер күндіз мешітке барып, түнде мазарларда болған, шөл кезіп, жол тосқан, молдаларды өлтірген, жолаушыға болысқан, шөлде оларға соқпай өтетін жан болмаған. Екінші жағынан олардан қорқуға да болады деп жазған. Мұндай аңызды орыс ориенталисі Андреев Түркістан ауданынан да жазып алған екен. Шілтендер жақсы жұлдызшы, уақытты аймен санаушы балгер болған. Жұрт шілтендерге жалбарынған. IX ғасырда Бағдат патшасы «Амалхан» дегені үшін түрік софысы (Калашруы) Мансұр Халлжды дарға асады. Суфизм оқуын түтынғандар Орта Азияға дәруіш, шілтен, түрінде күзгі қарғадай боп ауып келе бастайды. Өздері жеке-жеке топ болса да, әлденеше жүз мың диуана болып жүрген. «Ғайып-Иран шах Абаз» дейтін қиссада Үргеніш патшасы да соларға қосылып. «Ғайып болған». Сол негізде Орта Азияның Қазақстанға қараған шетінде «Ғайып Ирандар» (суфизм) поэзиясы туған еді. Оның басты өкілдері - Арыстанбаб, Бақырғани, Ясауилер. «Түркістанда Түмен баб, Отырарда отыз баб, Сайрамда бар сансыз баб» дейтін сөздер содан қалған.
Бұл киелі орында 15 метрге ие, екі үлкен жартас орналасқан. Екі жартастың жарғабақтан түсу арқылы адам өтетін жол пайда болған.
Екі тастың арасы, шамамен, 20-30 cм құрайды. Пейілі таза адамдар еш қиналмай өтеді дейді сондағы жұрт. Шындығы қалай екенін бір Құдай біледі. Бірақ арық адам өте алмай қалып, толық адам қиналмай өтіп кеткен сәттерде болған.
Дертке шалдыққан адамдар ауруынан айығып мақсат-мұраттарына жеткен деген мәлімметер бар. Құдіретке толы тылсым жер туралы аңыздарда көп.
Кей аңызға сүйенсек, ол арабтың ғұламасы әл-Газалимен тікелей байланысты. Әл-Газали Үндістаннан араб елдеріне білім іздеп шыққан сәтте, ол мінген керуенге қырық қарақшы жолығып, ақша талап етіпті. Жолаушылар бар қаржысын жасырып бақса, әл-Газали анасы берген тиынның бәрін қарақшыларға санап беріпті. Баланың бұл ісіне таңырқаған қарақшылар себебін сұрағанда, әл-Газали анасының «Құдайдан қорық, адам баласына қиянат жасама, өтірік айтпа, адалдан мал тап» деген ақылын айтыпты. Қарақшылар баланың тегін емес екенін байқап, тартып алған ақшасын қайтарып беріп, бата сұрайды. Батадан соң, қарақшылар құсқа айналып, жоғарыға ұшып кетіпті.
Содан бастап ол жер «Ғайып ерен қырық шілтен» деп аталыпты.
ЖАЛҒЫЗ АҒАШ ӘУЛИЕ - айналасындағы төбелерден, қыраттардан оқшауланып тұрған оңашалау биік төбеде өсіп тұрған жалгыз ағашты жергілікті жұрт әулие ағаш санайды. Ол Аққұм ауылының солтүстігінде тұр.
САРҚЫРАМА - ауыл маңында үш археологиялық ескерткіш бар: Базарбайтөбе IV ғасыр (қызыл көпірдің жанында), Қарауыл Төбе VII ғасыр (су айдайтын үйдің жанында), Көлбай-қала МІІ-ХІ ғасырлар (Ақсу өзенінің жағасында). Алғашқы кезде ол Көлбай ауылы атанған. Кейін табиғат ерекшелігіне байланысты Сарқырама аталған. 1905-1907 ж.ж. мұнда орыс қарашекпендері орнығып, жергілікті халықты тау етегіне қарай ысырады да, ауыл атын Подгорная деп атайды.
ЖАППАС АТА - әулиелі орын. Қаратөбе ауыл әкімшілігіне қарасты Майбұлақ ауылының жоғарғы жағында орналасқан. Қабырғаларының аумағы 3x2 метр, кесененің биіктігі ірге тасымен қоса есептегенде 2,5 метр, төбесі төрт жақтама жабылып, ортасына үш бұрышты күмбез үлгісімен жасалған. Кесене 7x5 метрлік сым темір шарбақпен қоршалған. Кесене есігі оңтүстікке қараған, темір есігі 1,50x0,90 метр. Кесененің солтүстігі төбе, оңтүстігі мен мен батысы ауыл, шығысы жазықты болып келеді. Жаппас әулиенің шырақшысы Райымбекқызы Хадиша апаның әңгімесіне қарағанда, Жаппас ата Нұр атаның нағашысы екен.
ЖЫЛАҒАН АТА – Алатау ауылы маңындағы көпшілік қатынайтын, аңыздарға үлескен киелі орын. Жылақ ата жартасынан ағатын су тамшылары ерекше қасиеттерге ие, олардың әр тамшылары өз қасиетімен бір-бірінен ерекшеленеді және емдік мақсатта қолданылады. Жарастан ағатын тамшылар көз ауруы, бүйрек және бауыр дерттерінен сауықтырар шипалы бұлақ көзі болып саналады. Осы киелі орын туралы қосымша ақпаратты осы орынның Шырақшысынан ала аласыздар. Жартас жанында үңгір орналасқан. Бұл киелі орын туралы көптеп аңыздар тараған. Оның бірінде бағзы заманда Арабиядан Ислам дінін уағыздауға Сайдсахи Жамал деген діндар адам келгені, оның үңгірді паналағаны баяндалған. Ол кісі діншіліктен бөлек емшіліктен хабардар дана адам болған деседі, көптеген адамдарды емдеп, ризашылығына бөленген. Бір күні оның екі ұлы кенеттен көз жұмып, ал өзі сол кезде үңгір ішіне бет алы көзден ғайып болыпты. Осы жердегі су тамшылары сол кісінің көз жасы деседі.
КӨЗДІ АТА - әулиелі жер. Кемеқалған ауыл әкімшілігіне қарасты Ақбастау ауылынан екі шақырым оңтүстік-шығысында жатыр. Сол жердегі қорым «Көзді ата әулие» атымен аталады. Көзді ата қабірінің үстіне аумағы 3x3 метрлік кесене түрғызылған. Кесененің батыс және шығыс қабырғалары ашық. Қалған екі қабырғасы 3 метр көтеріліп, төбесінің диаметрі 2,5 метр, биіктігі 1,50 метрлік күмбезбен көмкерілген.
ҚАЙНАР АТА - әулиелі жер. Ордабек бауы мен Қотырбұлақтан шығыс торабында Аңырақай атты кішкене өзен бар. Қайнарбұлақ сол өзеннен бір төбе асып түскен жерде. Оны Қайнар ата деп те атайды. Қайнар ата туралы нақты дерек жоқ. Ел арасындағы әңгіменің бірінде ол кісі емші болған екен. Осы маңда қоныстанған ауылдарды аралап, ем жасайды екен. Екінші бір әңгімеде ол кісіні жаугершілікпен байланыстырады. Бір шайқаста қатты жараланған бір жауынгер қатты сусап, осы араға келгенде әлдәрмені құрып, атынан құлайды. Қатты жарақаттан есінен танып, денесіне тиген қатты салқын судан өз-өзіне келіпті. Қараса айналасы су. Жатқан жерін қоршай ағып, үш жерден бұлақ көзі шығып жатыр екен. Содан жуынып, шайынып, жарақатын тазалайды. Осы арада бір жүмадай болып, бұлақ суымен жуған денесі жарақаттан жазылған екен. Содан Аллаға шүкіршілік жасап, әлгі жігіт осы арада тұрақтап қалыпты. Кейіннен осы бұлақ суының құдіретімен емші болған екен деседі. Бұл - ел аңызы. Бірақ аңыз астарында ақиқат бар екенін кейінгі ұрпақ дәлелдегендей. Себебі, осы бұлақ суының басына жергілікті халық мен сонау алыстан арнайы адамдар келіп, шипа тауып жатады. Қайнар ата немесе Қайнарбұлақтың басында үш көз бар. Бірінің — суы мол, екіншісі - орта, үшіншісі - тіпті аз. Үшеуінен де су қайнап, атқылап шығады. Содан, оны жергілікті халық «Қайнар» деп атап кеткен.
