Қазақ даласының әр тасын аударып қарасаң – байырғының әнін айта жөнеледі. Тауы, суы, кең даласы да бұрынғының әңгімесін бүгінге жалғап тұрғандай. Көне мен жаңаның алтын көмбесі – ежелгі Оңтсүстік өңіріндегі Төлеби ауданының өзіндегі тарихи-мәдени ескерткіштердің әрқайсысының да айтар сыры, жыры, мұңы бөлек. Әрқайсысы әр дәуірдің, әр кезеңнің, әр заманның куәгері…
Ендеше, аудандағы туристерге мәлім де беймәлім тарихи орындарға бірге сапар шегейік.
ҚОТЫРБҰЛАҚ - әулиелі бұлақ. Бірінші Мамыр ауылдық округіне қарасты Зағамбар елді мекеніне жақын жердегі Алмалық деп аталатын жердің маңынан шығып жатқан суында емдік қасиеті бар бұлақ. Қотырбұлақ шипа суының айналасына сасыр, жалбыз, бүлдірген, меңдуана мен сары алма өскен. Бұлақ көзінің батысы, солтүстігі, оңтүстігі Қазығұрт тау жонымен, шығысы топырақ жол арқылы үлкен тогайлы алқаппен шектеседі. Бұлақ басы 20 х 8 метрлік темір шарбақпен қоршалган. Бұлақ суы қышыма ауруына шалдыққан науқастарга ем. Суының осы қасиетіне байланысты жергілікті жұрт бұл бұлаққа - «Қотырбұлақ» деп берген.
ҚЫЗЫЛ ҮҢГІР - Қорған ауылы мен Біркөлік санаторийі арасында тіп-тік келген, құмды топырағы қызыл түсті жартас биігінен тамшылап ағатын бұлақ бар. Жергілікті жұрт қызыл жартастағы тамшы бастаудың ерекшелігін бағалап, оны киелі бұлақ санаған. Көне әңгіме- лерге қарағанда, ерте замандарда осы бұлақтың астында аузы үңірейген, бірақ ішкі жағы тар үңгір болыпты. «Қызыл үңгір» атауы - сол үңгірге байланысты шығыпты. (Қазір ол үңгірдің аузы жабылып калған). Кезінде осы жердегі біраз аумақ - Қызылүңгір маңы деп аталған. Тіпті, 1934- 1954 жылдары бұл жерде үш-төрт ауылды біріктірген «Қызылүңгір» ауылдық кеңесі де болған. Оның атауы да - осы үңгірдің атынан алынған. 1954 жылы Қызылүңгір ауылдық кеңесі—Карл Маркс ауылдық кеңесіне бірігеді де, атауы тарих қойнауына енеді.
МЫҢШЕЙІТ ӘУЛИЕ - Ертеректе Қарасора аталған ауыл кейінірек Кеңес өкіметі орнаған соң, Кеңесарық ауылы деп аталған. Осы Кеңесарық ауылына жақын жерде Жергентал, Сарымсақсай, Қорғантас, Қапшағай, Мыңжылқы деген жайлау-қоныстар бар. Сарымсақсайдың етек жағындағы Сайрамсудың бойынан Мыңшейіт деген әулие көрінеді. Алқап ішінде диаметрі әртүрлі көп төбешіктер бар, оны жергілікті халық «Мыңшейіт әулие қорымы» деп атап, киелі мекен ретінде бағалайды. Кейде «Мыңшейіт әулие аңғары» дейді.
НҰРАТА ӘУЛИЕ - Қаратөбе а.о. қарасты Майбұлақ аулына жақын жерде орналасқан киелі орын. Көне әңгімелерге сенсек, Шыңғысханның замандасы атақты Майқы би атамыз қартайған шағында осында келіп тұрақтап, дүниеден өткен екен. Оны жұрт өз атымен атамай, Нұр ата деп атайды екен. Оның мүрдесі қойылған жер де Нүрата атаныпты. Көп жылдан бері Нұр Ата әулие жайлы деректер жинап, іздестіріп жүрген Майбұлақ орта мектебінің байырғы мұғалімі, зейнеткер Жақсылық Сыдықбаевтың жазуынша, Нұр ата көне түркі тайпалар одағынан құрылған Қарахан мемлекетінің билік құрған кезінде өмір сүрген.
СУЛЫ ҮҢГІР - әулиелі жер. Қасқасу ауылдық округінен 12 шақырым оңтүстік-шығыстағы тау бөктерінде орналасқан. Сайрамсу өзені бойымен жоғары өрлегенде, сол қанаттан Қорғантас қойнауы басталады. Оңтүстікке бұрылып, қойнау бойымен 4 шақырымдай өзен бойлай жүрген соң, екі беткейден бірбіріне қарама-қарсы орналасқан үлкен қойтасты алқап кездеседі. Оң қанаттағы тас шоғырының биіктігі 350-400 метр аралығында болса, сол қанаттағы тас шоғыры солтүстіктен оңтүстік-батысқа қарай 750- 800 метр созылып, өзен жиегінде аяқталады. Сулы үңгір өзен жиегінде аяқталатын биіктігі 22-25 метрлік тас шоқысында орналасқан. Тас бойын жағалап 20-22 метрдей жоғары өрлеген соң, тас шоғырларының алғашқы шоқысы басталады. 750-800 метрлік тас шоғыры бойында осындай шоқылардың саны - жетеу. Сулы үңгір киелі орны алғашқы шоқыда. Үңгір аузы солтүстікке қараған, диаметрі - 1,20 метр. Үңгірге кірген соң, бөлме іші екіге бөлінеді: оң және сол. Оң қапталдағы бөлме диаметрі 2,0 метр, биіктігі 1,80 метрдей. Ол бөлмені жатын бөлмесі деп атайды. Өйткені бөлме іші құрғақ, ауасы таза және жарық. Бөлме іші әрі жылы. Сол қапталдағы бөлме диаметрі - 5,5 метр, биіктігі - 4,5 метр. Бұл бөлменің іші дымқыл, сызды, әрі сулы. Екі бөлмені ортадағы диаметрі 1,0 метрлік тіреу тас бөліп түр. Тіреу тастың оңтүстік бетімен де, солтүстік бетімен де үлкен бөлмеге өтуге болады. Диаметрі 5,5 метрлік бөлме шығысқа созыла түсіп, сүйірлене келіп, 2,0 метрдей биіктікке көтеріледі. Үлкен бөлменің барлық жері намданып, суланып, су шығып тұрады.
ШҮҢКІЛДЕК ЖАЙЛАУЫ - Ертеректе Сайрамда Шүңкілдек деген бай болған екен. Ол бірде балгерлерге бал аштырғанда, сенің ажалың қарақұрттан келеді деген сөз естиді. Ажалдан қорыққан Шүңкілдек жаз шығысымен Алатаудың ең биік асуынан асып шыбын-шіркейі, құрт-құмырсқасы болмайтын кең жайлауды жайлайды. Күзгі суық түскен соң ғана Сайрамсу бойындағы қыстауына келеді екен. Ол осылайша талай жыл өмір сүріпті. Қартайған шағында елден жүзім алдырып жепті. Жүзім арасынан бір қарақұрт ілесе барған екен. Шүңкілдек түнде ұйықтап жатқанда, сол қарақұрт шағып, ажалы содан келген екен. Оның бейіті осы күнге дейін бар. Әрі-бері өткен адамдар құран оқып, зиянат етеді.
ТӨРТТАЛ БҰЛАҚ - қазіргі Аққұм ауылының шығыс-түстік бетіндегі мөлдір сулы бастау. Ертеректе осы бастаудың басында қазқатар болып төрт тал ағашы өсіп, жайқалып түрады екен. Соған байланысты бұлақ атауы - «Төрттал бұлақ» атанған. Суының емдік қасиеті болғандықтан, жергілікті жұрт бұл бастауды «Әулие бұлақ» деп те атайды.
ТЕСІКТАС ӘУЛИЕ - Қарасора өзеншесінің Сайрамсуға қосылған жартас үстіндігі мүйісте үлкен тас шоғыры бар. Осы тасшоғырының батыс мүйісіндегі диаметрі 5,5-6,0 метрлік үлкен тастың батыс қапталына таяу, дәл орта тұсында адам еркін сыйып кететін тесік тасты жергілікті халық «Тесіктас әулие» деп атайды.
ҮҢГІРЛІ ӘУЛИЕ - Бірінші Мамьір ауылдық округіне қарасты Қоңырбөрік ауылының шығысы жағында, анықтап айтқанда, шағын өзен бойынан 35-40 метрдей биік беткейде орналасқан. Беткейде биіктігі 8 метр, ұзындағы 28-30 метр келетін қатпар тасты алқап бар. Осы жерде үлкен үңгір бар. Үңгірдің үсті де қатпар тасты келген. Алыстан қарағанда, осы көрініс екі көз бен мұрынды, ал қатпарлы тастар қалың қасты адамның бет-бейнесін көз алдыңызға елестеді.
